Валентина Байыр-ооловна Донгак,
Дзун-Хемчикский кожуун
Республики Тыва
Дзун-Хемчикский кожуун
Республики Тыва
Автор:
Эр хиндиктиг чаш уругнуӊ төрүттүнгенин байырлаан
дөжек дойнуӊ чорудуу
Дойнуң болур черинге тыва үлегер домактарны бижээш, байырланчыг кылдыр каастап дерээн турар.
Башкарыкчы:
– Эки хүннүӊ мендизи-биле, хүндүлүг аалчылар! Өгбе черим, өөр чонум, амыр-мендээ! Арат чонун эки хүнде чаӊгыс черде чыып алган чаптанчыг чаш (...) болгаш ооң ада-иезинге адыш часкап өөрүвүшаан, байыр-дойну эгелээли!
Чулук тыртып өзүп орар,
Часкы шагда анай-хаак дег,
Чуртталгавыс чечектери –
Чаштарывыс чараштарын!
Аалывыста дөрде сыӊмас
Ажы-төлдер хөглеп турда,
Аас-кежик бистен калбас,
Амыдырал үстүп тѳнмес.
Өпей-өпей, өпейлеңни,
Уваң-уваң, увайлаңны
Авазыныӊ олча-омаа
Ачазыныӊ чоргааралы (...) ѳпеяаныӊ дөжек-дой байырлалының аалчылары, силер бүгүдеге өөрүп тур бис. Төрелдери чок-ла болза дөрде сыңмас орарлар бе.
Мариана Кара-Салдың күүселдезинде ыры «Байыр тудайн».
(Башкарыкчы чаш уруг доюнуң дугайында тайылбырны кылыр):
Башкарыкчы: Дөжек-дой дээрге уруг төрүттүнгенде албан эртирер кол дой. Уруг дою - төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-бүлениӊ кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал.
Чаш уруг тѳрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы эки, каң-кадык, аас-кежиктиг болзун дээш алгыш-йөрээл күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуӊ азы кыс уругнуӊ төрүттүнгениниң аайы-биле улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш езулалды бедик деӊнелге, эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге дээди өөрүшкүлүг байырлал болур.
Дойну чарлаан хүнү-биле
Төрел чону чыглып келди.
Сеткилиниң чылыг одун
Сѳңнеп келди, өөрүп келди.
Бажын чыттап, чаагын ошкап,
Бараалгап кээр магаданчыг!
Аъш-чеминиӊ дээжизин, ак сүдүн өрү чашкаш, аал-оранның ээзинге мөгейип, одунче саржагны салыр, оон чаш төлдүӊ улуг ѳгбези болур кижи йөрээлди чугаалаар. Улуг өгбезинге сөс берип, чаштыӊ байырлалын - дѳжек дойну ажыттынганын чарладыр.
Өгбениң йөрээли.
Улуг назылыг болзун,
Улуг аас-кежиктиг болзун!
Бажының дүгү агаргыже чурттазын,
Ак салдыг, ак баштыг чорзун!
Беш кожуун төрелдиг,
Беш чүзүн малдыг,
Эртине эдилелдиг,
Эвилең, сарыылдыг болзун!
Киш кежиниң каразын,
Кижиниң эки эдин эдилезин!
Улуг-биче өөрлүг чорзун,
Улай-улай чурттун ээлезин!
Дөр сыӊмас дөргүл-төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас малдыг чорзун!
Өдекке басканын ѳстүрүп малдазын,
Өгге киргенин ѳрү олуртсун!
Улугну хүндүлеп чорзун,
Бичени сургап чорзун! Курай, курай-курай!
Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чашты кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээрин бо алгыш көргүзүп турар. (Аяк шайның үстүн чажып, чалбарып йѳрээри чаш оолдуң байырлалынга ханы утканы киирер).
Өгбе кижи йѳрээл ыдыы
Өзүп-мандыыр оглувуска доктаазынам!
Өдек-коданы бай-шыырак
Өргүн чонунга дузалыг болзун!
Ада кижи ыткан йөрээли
Азарганчыг чашка доктаазынам!
Арат чонунга төлептиг бооп,
Аймаан амыратсын! Курай! Курай! Курай!
Хөгжүмнүг байыр. Ыры «Сени чаптааш».
Башкарыкчы: Эргим, хүндүлүг аалчылар! Чаш уруг дою – ада–иениң, дөргүл-төрел болгаш таныш–көрүш кижилерниң өөрүшкүзүн илереткен байырлал. Ынчангаш келген чону силерге курлак чедир мөгейбишаан, бичии оглувустуң (...) ада-иези-биле таныштырайн.
(Чаш тѳлдүӊ ада-иезин чалап алгаш, таныштырылганы чорудар).
Башкарыкчы: Ада-ие чаптанчыг чажы, ааткыышка чайганган, азарганчыг (...) доюнда ада-өгбе сагып чораан езулалын ужур сагып, тыва кавайны ыдыктап, оолдуң хинин шыгжап, өпей-ырын маңаа ырлап кѳргүзээлиңер.
Кавай езулалыныӊ тайылбырын кылып турда, йөрээлди номчуур:
Эр бооп төрүттүнген
Эзерлиг аъттан туттунар болзун!
Эгинниг кижи тутчуп шыдавас болзун!
Аастыг кижиге алдыртпас болзун!
Азыраан малы аал сыңмас болзун!
Улуг угаанныг болзун!
Улуг назылыг болзун!
Улуг кижи көрүп каанда
Орук чайлап хүндүлээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда
Бажын чыттап чассыдар болзун!
Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун!
Давып-самнап өзер болзун!
Йөрээл салгаш, ак сүдүн тос-карак-биле чашкаш, кавайны артыжап арыглааш, кыдыынга чараштап, каастап каан ус-кушкаш уязы дег даараан хапка хини суккаш, азар. Бар болза адыг дыргаан улааравас болзун дээш баглаар. Мындыг йөрээл салыр:
Езулуг иениң төрээн төлүнүң
Чогуур үезинде дүшкен хинин
Ус-кушкаш уязынга сагылдап,
Шыгжап берип тур мен.
Моон соңгаар доктааган хинни
Борта хүндүлеп шыгжап чоргар.
Ийис уруглар төрүүр болзун,
Кош-кош кавайлыг болзун!
Илдик чок чоон үннүг,
Когжур-когжур өөштүг болзун.
Башкы оглу ожук ышкаш болзун,
Хеймер оглу кержек[1] ышкаш болзун!
Салгалы хой болзун,
